Essays over identiteit, nabootsing en geweld

Film

‘The Birds’ van A. Hitchcock – meer dan een superieure thriller?

– deze filmanalyse bevat spoilers –

Ik bekeek de film op de uitstekende blu-ray – o.a. gratis te leen in Vlaamse bibliotheken.

Copyright screenshots:
imdb.com, classiccriticscorner.com en movieclips.com
klik op link onder de foto’s.

______________________________________

Volgens W.F. Hermans is een goede roman een “roman waarin alles wat gebeurt en alles wat beschreven wordt, doelgericht is; waarin bij wijze van spreken geen mus van het dak valt, zonder dat het een gevolg heeft (…)”. In de cult-klassieker The Birds van Alfred Hitchcock uit 1963 vallen heel wat mussen, meeuwen, kraaien van de daken. Of beter: die lieve vogels vallen plots mensen aan. Zonder aanwijsbare reden. Op een bijzondere nietsontziende, agressieve wijze. Levert dat een goede film op? Absoluut. Het scenario wemelt van de vogels vanaf start tot finish. Maar er is meer. Net het zoeken naar de reden van het onnatuurlijke gedrag van de vogels schraagt de plot van de film.

Lovebirds

De film zoomt vanaf het eerste shot in op Melanie Daniels, een mooie, rijke, jonge vrouw – blond, stilettohakken, bontjas, nagefloten op straat. Zij komt een dure exotische vogel (jawel) ophalen in een poepchique dierenwinkel. Net voor ze de winkel binnengaat, kijkt ze nog even naar de hemel waar wel bijzonder veel meeuwen een hels kabaal maken.

Binnen wordt ze niet veel later aangesproken door een onbekende jongeman in duur maatpak, die denkt dat zij een winkelbediende is. Hij is op zoek naar een verjaardagsgeschenk voor zijn jonger zusje: twee dwergpapegaaien – in het Engels zoveel suggestiever: ‘love birds’. Melanie speelt, geamuseerd door het misverstand, het spel mee, maar op zoek naar de juiste vogels, laat ze er ongewild eentje ontsnappen. De hilarische achtervolging eindigt dankzij een handigheidje van de jongeman. Dan blijkt dat hij heel goed wist dat Melanie geen winkeljuffrouw was en dat hij haar eigenlijk zo’n beetje voor schut wilde zetten. Een spel waar zij blijkbaar zelf erg goed in is. Melanie is even van haar melk, maar als de man – advocaat Mitch Brenner – de winkel uitstapt zonder iets te kopen, is zij alert genoeg om te weten te komen waar die intrigerende fratsenmaker woont.

De volgende dag besluit Melanie in een opwelling de ‘lovebirds’ te kopen en af te leveren ten huize van de advocaat. Het wordt een lange zoektocht vol verrassende wendingen waarin Melanie zich ontpopt tot een volleerde detective én inbreker. Maar wat is de achterliggende reden van zoveel doorzettingsvermogen? Is zij verliefd op die knappe praatjesmaker? De toon is in elk geval gezet. Als kijker weet je: Melanie en Mitch lijken voor elkaar gemaakt. Een liefdesgeschiedenis met veel hindernissen en obstakels is in de maak en die vogels zullen daar een niet onbelangrijke rol in spelen.

Interessant is dat het scenario de clichés – van vroeger en misschien ook nog wel van vandaag – lijkt om te keren. Het dom blondje blijkt een schrandere, avontuurlijke jonge dame die niet wacht tot zij veroverd wordt. Neen, zij opent zelf ‘de jacht’, weliswaar voortdurend twijfelend over wat nu de ware reden van haar zoektocht is. Door de lichtvoetige en bijwijlen hilarische openingsscène in de dierenwinkel en die omkering van de traditionele rolpatronen heeft de kijker meer dan één reden om geamuseerd verder te kijken. 

De vogels vallen aan

Totaal onverwacht slaat de frivole zoektocht van deze vrijgevochten, modieuze jonge dame om. Net voor haar tweede ontmoeting met Mitch wordt ze plots aangevallen door een meeuw. Niet veel later wordt het verjaardagsfeestje van het zusje waarop ook Melanie aanwezig is, abrupt en agressief gestoord door een aanval van een groep meeuwen. En het gaat van kwaad naar erger. Duizenden mussen komen een gezellig onderonsje verstoren ten huize van de Brenners. De volgende dag worden alle schoolkinderen aangevallen door zwermen kraaien. De grote, zwarte vogels lijken nu werkelijk door het dolle heen. Zij vallen op een bijzonder agressieve manier de wegvluchtende kinderen aan. Daarna ontstaat een nog grotere chaos als meeuwen in het dorpscentrum volwassenen aanvallen en in het geharrewar auto’s in brand schieten. En nu vallen er ook doden. 

Belangrijk is dat wij als kijker die onwaarschijnlijke gebeurtenissen (bijna) voortdurend bekijken door de ogen van Melanie. Dat zorgt ervoor dat je je als filmkijker begint af te vragen wat er precies aan de hand is. Als geoefende (horror-) thrillerkijker speur je naar verklaringen: is dit inbeelding, een collectieve hallucinatie, hekserij? Of wil de filmmaker ons op een metaforisch verband wijzen tussen het gedrag van de dieren en het gedrag van de hoofdpersonages? Of …?

Ook de personages in de film zoeken naar verklaringen. De volwassenen willen – natuurlijk – Melanies verhaal over de drieste aanval op de schoolkinderen eerst niet geloven; een toevallig aanwezige, bejaarde vogelkenner verklaart dat vogels zoiets gewoon nooit zouden doen. Een dronken bijbelvaste onheilsprofeet aan de toog lalt dan weer met luide stem dat het einde der tijden nabij is. Maar na de dodelijke aanval op de volwassenen schreeuwt een in paniek verkerende moeder het in Melanies gezicht: “Jij bent de oorzaak. Dit is begonnen toen jij hier in ons dorp aankwam.” Geen enkele van de talrijke, haar omringende, bange vrouwen spoort haar aan tot kalmte en bezinning. Integendeel, ook zij blijven Melanie aanstaren. Wanneer de vrouw uitroept: “Jij bent kwaadaardig!” geeft een gechoqueerde Melanie haar een klap in het gezicht. De onverwachte uithaal brengt de paniekerige vrouw even tot bedaren en Mitch neemt de wenende, verbouwereerde Melanie mee naar buiten. Zo ontsnapt ze  – voorlopig toch – aan een heksenjacht, een volkswoede die zich in bijzonder ongewone crisissituaties keert tegen een geïsoleerde, zwakke zondebok.

Hoe dan ook, de beschuldiging van de vrouw is koren op de molen van de speurende kijker want ja, de drieste aanvallen van de vogels lijken op de een of andere manier gelinkt aan de hoofdpersoon. Telkens lijkt zij betrokken bij een aanval van de vogels. Alhoewel er in de film her en der ook aanwijzingen zijn dat de vogels mensen aanvallen op plekken waar Melanie niet is. Maar die gebeuren allemaal in Bodega Bay – het wat afgelegen dorp waar zij nu voor het eerst in haar leven naartoe is getrokken omwille van die Mitch Brenner. Een visser werd op zijn boot het slachtoffer van drieste vogels, een buur van de Brenners werd in zijn slaapkamer aangevallen, gedood en de ogen uitgepikt, de nacht dat Melanie in het huis van de Brenners overnachtte … 

Nog meer vrouwen

Te midden van die turbulente, bijzonder schokkende gebeurtenissen speelt dus de romance tussen Melanie en Mitch – een relatie van aantrekken en afstoten. Lijkt het erop dat de verovering aanvankelijk enkel uitgaat van Melanie, dan wordt het maar al te duidelijk dat Mitch bijzonder gecharmeerd en geïntrigeerd raakt door deze vrijpostige, zelfbewuste blondine. Wil zij na elke ontmoeting in Bodega Bay zo vlug mogelijk terug naar huis, dan dringt hij voortdurend aan dat ze toch maar zou blijven eten diezelfde avond, het verjaardagsfeestje van zijn zusje Cathy bijwonen de volgende dag …

Voor de verliefde hoofdpersonages blijken er ook andere obstakels te overwinnen dan de vogels. Melanie komt, nog voor ze de ‘lovebirds’ kan afleveren, toevallig in contact met Annie. Zij is de onderwijzeres van het dorp en van het zusje van Mitch. Zij wordt diezelfde dag nog de hospita die Melanie een kamer verhuurt. Al vlug blijkt dat Annie een vorige liefje van Mitch is. Zij waarschuwt Melanie voor de casanova die Mitch in haar ogen is. Zij benadrukt ook de onverkwikkelijke rol die zijn bezitterige moeder speelt: Lydia is een kille, afstandelijke vrouw die vindt dat geen andere vrouw haar zoon van haar mag afpakken. De weduwe – ze verloor haar echtgenoot een viertal jaar geleden – lijkt eigenlijk merkwaardig goed op Melanie: lichaamsbouw, gelaatstrekken, ogen én kapsel. Spelen er bij Lydia al of niet onbewuste, incestueuze motieven mee? In een zeldzame scène zonder Melanie horen wij inderdaad de moeder haar zoon waarschuwen voor zijn lichtzinnige nieuwe vlam. Niet dat dit enige invloed heeft op Mitch, alhoewel hij zijn moeder vreemd genoeg aanspreekt met ‘Darling’!

Is er een verband tussen de romance van de hoofdpersonages en de steeds driestere aanvallen van de vogels? Nadat Annie dood wordt aangetroffen voor haar huis – hadden de vogels een rivale uit de weg geruimd? – kunnen Mitch en Melanie de jonge Cathy in veiligheid brengen. Samen met de moeder van Mitch verschansen ze zich in het ouderlijke huis. ‘s Avonds blijken de vogels een massale, niets ontziende aanval uit te voeren op die boerderij. Mitch kan ternauwernood de reeds geblindeerde vensters en deuren extra beschermen. Als moeder, dochter en zoon uitgeput in slaap zijn gevallen, hoort Melanie verdachte geluiden boven. Nieuwsgierig gaat ze op verkenning. De spanning is te snijden. Wat zal ze ontdekken in een van de slaapkamers boven? De vogels of een of ander duister geheim? Als ze de deur heel voorzichtig heeft opengedaan, is het te laat. Honderden vogels blijken een gat in het dak te hebben gemaakt en vallen haar aan. Half dood gepikt kan Mitch haar alsnog redden. Zij is erg gekwetst en zwaar getraumatiseerd door de gebeurtenissen en moet dringend naar een hospitaal. Mitch slaagt erin om door een zee van nu min of meer gekalmeerde vogels de auto langzaam dichterbij te rijden. Zijn zusje, zijn moeder en Melanie moeten ook de vogels trotseren. Zullen ze hen opnieuw aanvallen? Maar het plan lijkt te lukken. Melanie ligt achterin in de sportwagen erg verdwaasd in de liefdevolle armen van de moeder. Cathy zit verschrikt met de geblindeerde kooi met de ‘lovebirds’ naast haar dappere broer. Traag rijden zij het landschap en de film uit. Zijn ze gered? De film eindigt abrupt. In de director’s cut ontbreken de (toen) gebruikelijke woorden ‘The End’ en de aftiteling. Het levert een bijzondere, bevreemdende filmervaring op om als kijker zo plots en onverhoeds terug in de werkelijkheid geworpen te worden.

Een happy of een horror ending?

Daagt het voor de kijkers aan het eind van de film? De onnatuurlijke, dolzinnige, gewelddadige aanvallen van de vogels lijken dan toch geen enkel verband te hebben met Melanie, Mitch en hun liefdesgeschiedenis. Kijkers die vinden dat dit wel moet in een (goede) film, verliezen misschien uit het oog dat het leven in werkelijkheid onvoorspelbaar is. Rivieren treden uit hun oevers, tornado’s razen over een landstreek, coronavirussen slaan ongenadig toe net zoals kankers nietsontziend lichamen teisteren. De vraag is hoe je als mens reageert als dit noodlot jou treft. Rationeel? Irrationeel? 

Melanie en Mitch, zijn moeder en zijn zusje proberen het hoofd koel te houden, maar of zij het uiteindelijk zullen overleven? Ze lijken te ontsnappen aan een gewelddadige dood veroorzaakt door een ontketende, onbeheersbare natuurkracht. Herstelt Melanie daarna van haar lichamelijke kwetsuren en haar traumatische ervaringen? Houdt hun prille liefde stand? Filmkijkers willen maar wat graag geloven in een happy end, maar zijn toch vooral blij dat ze uit die nachtmerrie zijn ontwaakt. Abrupt. Maar je wil niet echt de werkelijkheid van de film terug in, om met eigen ogen en oren te ervaren of de vogels nogmaals zullen aanvallen. Verbijsterd, onthutst blijf je het filmscherm in je verbeelding zien waarop je jezelf traag zag wegrijden, weg van de duizenden onrustige vogels. En je herinnert je maar al te zeer hoe wreed ze tekeer kunnen gaan. En dan daagt het: wat een lugubere, spannende film! Net geen halve eeuw oud, maar vandaag misschien wel actueler dan ooit – ik schrijf deze bespreking in volle coronacrisis, bange tijden van klimaatopwarming, klimaatmarsen en klimaattoppen enz.

Merkwaardig is dat zowel Melanie, Mitch, Lydia en zelfs Cathy niet enkel bang, ja zelfs doodsbang zijn, maar ook blijven proberen elkaar en anderen te helpen. Dat hoeft waarschijnlijk geen betoog meer wat Mitch betreft, maar ook Melanie is erg hulpvaardig. Ze zorgt voor Lydia als ze totaal ondersteboven, mentaal bezwijkt nadat ze haar buurman dood aantrof in zijn huis. Zij wil in haar plaats haar dochtertje Cathy van school halen en naar huis brengen. Melanie waarschuwt onderwijzeres Annie en de schoolkinderen voor een dreigende aanval van de vogels en helpt ze ook daadwerkelijk vluchten … 

En Lydia, de moeder van Mitch? Zij blijkt tijdens de laatste aanval van de vogels terug in staat om haar dochter te beschermen en te troosten, ze aanvaardt het risico om samen de zwaar getraumatiseerde Melanie naar een hospitaal te brengen, helpt haar naar de auto stappen en houdt haar op de achterbank in de auto erg liefdevol in de armen. Een gebaar dat Melanie lijkt te appreciëren. Heeft zij een toekomstige (schoon)moeder gevonden die haar niet in de steek zal laten zoals haar eigen moeder deed toen zij een prille tiener was.

Maar omdat we intenties van mensen niet met zekerheid kunnen afleiden uit wat ze doen – niet in een film en niet in de werkelijkheid – laat Hitchcock ook hier een andere, misschien wel veel lugubere lezing toe. Kan die liefdevolle ontferming het triomfantelijk lachje zijn van een herboren moeder die maar al te goed weet dat deze jonge vrouw haar trauma en kwetsuren niet meer te boven kan komen en haar zoon van haar afnemen? En zijn de vogels dus haar al of niet toevallige bondgenoten? 

Ten slotte is er ook nog de jonge Cathy. Zij snelde eerder een gevallen vriendinnetje te hulp dat dreigde het slachtoffer te worden van de hevig pikkende kraaien. Dat ze bij de finale ontsnappingspoging met de auto ook nog denkt aan de ‘lovebirds’, de vogels die ze voor haar verjaardag kreeg, toont haar altruïsme. Maar het is meteen ook een superbe scenariovondst! Het vogelkooitje op de schoot van het bange meisje in deze laatste scène van de film is tegelijkertijd ook een mooie verwijzing naar het begin van de film, én naar het lang uitgesponnen motorisch moment: de ontluikende liefde tussen Melanie en Mitch. De vogels in die kooi belichamen bovendien als ‘lovebirds’ metaforisch het liefdesthema. Maar vooral, die gekooide vogels zijn eigenlijk ook nog eens een vingerwijzing naar de mogelijke oorzaak van alle ellende – een extra, sarcastisch knipoogje van virtuoze grootmeester Alfred Hitchcock. (*)

Joost Dancet

Voetnoot

(*)
Alle lof voor Hitchcock? Zonder twijfel. De film is geïnspireerd op een verhaal van Daphne du Maurier uit 1952, maar in dat verhaal is een oorlogsveteraan de hoofdfiguur, hij is getrouwd en heeft een schoolgaande dochter die gered moet worden. Maar het is niet haar verjaardag en ze krijgt geen ‘lovebirds’ die ze uiteindelijk zelf probeert te redden. Het filmscenario gebaseerd op het gelijknamige boek staat op naam van Evan Hunter, maar dat gebeurde onder supervisie van een bijzonder kritische Hitchcock, die het einde dat Hunter had bedacht, schrapte – een tiental pagina’s!
Bron: https://en.wikipedia.org/wiki/The_Birds_(film)

---

Essays over identiteit, nabootsing en geweld
Inhoudsopgave ➠