Essays over identiteit, nabootsing en geweld
Film
‘Basic Instinct’ – ontspoorde imitatiedrift
– Een girardiaanse lezing –
Copyright screenshots:
imdb.com en poshmark.com
klik op link onder de foto’s.
De film Basic Instinct van Paul Verhoeven uit 1992 is vooral berucht geworden door een gewaagd shot van Sharon Stone. Zij speelt femme fatale Catherine Tramell, een succesvolle thrillerauteur die de hoofdverdachte wordt in het moordonderzoek van politie-inspecteur Nick Curran, rol van Michael Douglas. De filmkijker zag meekijkend (meeglurend) met de politie-inspecteur hoe zij zich poedelnaakt in een wel bijzonder korte, witte jurk weet te wurmen om daarna meegenomen te worden in de politiewagen voor een ondervraging. In het verhoor is ze niet alleen verbaal de meester van de mannen die haar ondervragen, zij kruist op het gepaste moment haar bevallige benen.
Het politie-onderzoek legt een reeks lustmoorden bloot waarin de slachtoffers gedood worden met een ijspriem, een mes waarmee ijsblokken verpulverd worden om daarna in heerlijke cocktails te worden gebruikt. Niet alleen de bekende rockartiest Ricky Boz die wij in de beginscène zagen vermoord worden in bed, maar enkele jaren voordien was ook een universiteitsprofessor hetzelfde lot beschoren. In de loop van het onderzoek vallen er nog twee slachtoffers waarvan er een doodgestoken wordt met een ijspriem. Nadat de dader finaal toch wordt ontmaskerd, zoomt de camera in het laatste shot van de film in op een ijspriem.
Catherine Tramell is de hoofdverdachte in het onderzoek, niet alleen omdat ze het liefje van Ricky is en omdat ze in de nacht van de moord nog samen werden gezien toen ze een nachtclub verlieten. De moord blijkt vooral ook tot in de kleinste details beschreven in een van haar romans.
Net dat laatste bezwarende argument, wordt haar belangrijkste verdedigingsstrategie, iets wat de detectives natuurlijk ook wel op voorhand hadden bedacht. Zou ze zo stupide zijn om eerst de moord in een verhaal te gieten, om daarna exact hetzelfde te doen in realiteit? De zaak wordt nog gecompliceerder voor inspecteur Nick Curran als hij valt voor de charmes van Catherine en verwikkeld raakt in een stormachtige en stomende affaire met zijn hoofdverdachte. Het wordt nog erger als Nick er ook nog achterkomt dat Catherine een nieuwe roman aan het schrijven is over een politie-inspecteur die op een femme fatale verliefd wordt … Is Nick Curran in staat om de waarheid te achterhalen? Of raakt de politieman, die nog in therapie is nadat hij ongewild enkele mensen heeft neergeschoten in een vorige zaak, helemaal op drift?
Het filmthema van de femme fatale wordt in ” naar een zelden geziene climax gevoerd, als ook nog twee andere gevaarlijke vrouwen het pad van de detective kruisen die elk op hun beurt de gezochte meedogenloze moordenaar kunnen zijn. De drie bloedmooie en -geile vrouwen blijken bovendien verwikkeld in troebele, onderlinge relaties gebaseerd op verregaande wederzijdse fascinatie en imitatie.
Geen wonder, dus, dat deze film een ware triomf kende in de bioscopen wereldwijd. Volgens imdb.com bracht de film die 50 miljoen dollar had gekost, meer dan 350 miljoen op.
Basic Instinct is een film noir die flirt met heel wat (film-?)clichés: moordenaars zijn mannen, zeker als ze ook nog eens een seriemoordenaar blijken te zijn; de ‘held’ is een cynische, eenzame detective die vecht tegen zijn eigen demonen (een soort anti-held); en vooral het veel oudere thema van de femme fatale: “een archetype dat in kunst en literatuur voorkomt, voorgesteld als een vrouw die haar schoonheid en seksualiteit gebruikt om mannen te verleiden en in het ongeluk te storten. Een femme fatale is typisch stijlvol, arrogant, sterk, seksueel onafhankelijk, intelligent en heeft een laag beeld van mannen die zich door deze houding tegelijk aangetrokken en aangevallen voelen. Ze zal er alles aan doen om de situatie onder controle te houden.” (Wikipedia)
Drie vrouwen
Wat ons in deze film vooral bezighoudt vanuit de hypotheses die René Girard ontwikkelde over mens en samenleving, is de relatie tussen de drie verdachte vrouwen. Nick – en met hem de filmkijker – komt er met mondjesmaat achter hoe die twee anderen Catherine kopiëren. Althans dat is wat Catherine hem toevertrouwt. Roxy is de vrouw met wie ze nu ook een seksuele relatie heeft en die als twee druppels water op haar lijkt: ze zijn niet enkel jong, knap en blond, maar ook hun fysionomie, gelaatstrekken en kapsel vertonen opvallende gelijkenissen.
Catherine leerde Roxy kennen toen ze research deed voor een van haar romans. Roxy had haar twee jongere broers vermoord toen ze zestien was. Zij blijkt niet de enige moordenaar-vriendin van Catherine. Er is ook de wat oudere Hazel die haar man en kinderen had vermoord. Catherines fascinatie voor die vrouwelijke moordenaars, blijkt veel verder te gaan dan louter professionele interesse: ze blijft ze geregeld zien en soms gaat de vriendschap ook vele stappen verder. Roxy heeft niet enkel een seksuele relatie met Catherine, zij kickt er ook op om Catherines seks-escapades met mannen te begluren – mét wedeweten van Catherine. Dat de vrouwen zo goed op elkaar lijken, komt de film goed van pas omdat de kijker vanaf het filmbegin weet dat de moordenaar een jonge, blonde vrouw is die toesloeg terwijl ze de liefde bedreef met haar slachtoffer, waarvan ze de armen in hun seksspel net vastgebonden had aan de bedspijlen met een sjaal.
Maar is de informatie over Roxy en de andere vrouwen die Nick van zijn liefje krijgt betrouwbaar? En dan is er ook het dreigende gevaar voor Nick zelf. Misschien heeft Roxy Catherine inderdaad eerder zien vrijen met Ricky en vermoordde ze hem in een jaloerse reactie of gewoon omdat ze er zin in had? Had zij niet eerder haar broers vermoord? Had Roxy ook de stomende vrijscènes tussen hem en Catherine gezien? Wordt de detective haar volgende slachtoffer?
In de loop van het politieonderzoek blijkt ook dat het kopieergedrag tussen Roxy en Catherine een vroegere pendant had. Toen had Catherine een relatie met een medestudente die haar verafgoodde en er alles aan deed om op haar te lijken, inclusief een blonde pruik. Ook toen kwam er een man om het leven, een universiteitsprofessor. Maar vertelt Catherine Nick de waarheid? Of probeert ze de moord(en) op een ander af te schuiven?
Het imitatiegedrag van de vrouwen zorgt voor allerlei geile scènes, verwarrende verdachtmakingen, vergissingen van identiteit enz. De drang van mensen om elkaar te kopiëren is echter helemaal niet zo’n vergezochte vondst van de scenarist om het verhaal zo verwarrend en spannend mogelijk te maken. Het is namelijk geijkt op wat wij mensen heel ons leven allemaal doen: anderen kopiëren. Heel wat vrienden en vriendinnen lijken inderdaad in allerlei opzichten op elkaar: kledij, kapsels, hobby’s … Hoeveel dichte buren (goede vrienden) hebben niet dezelfde of een soortgelijke auto of kopen een nieuwe auto kort nadat hun buur een nieuwe kocht? Hoe ver gaan we in dat kopieergedrag? Worden twee vrienden niet erg vaak verliefd op hetzelfde meisje? Of twee vriendinnen op dezelfde jongen?
Mensen worden niet zoals dieren geprogrammeerd met een aantal instincten, wij leren vooral door nabootsing. Op die manier leren wij spreken en denken. René Girards hypothese gaat nog een stap verder: ook in de begeerte imiteren wij anderen. Wij mensen verlangen wat anderen verlangen. Bovendien zijn we ons er helemaal niet van bewust dat we dat doen. We beweren altijd dat ons verlangen van ons is en van ons alleen. René Girard is ervan overtuigd dat er altijd ‘een driehoeksverhouding’ speelt: je imiteert onbewust altijd het verlangen van een ander. Dat kunnen wij vrij makkelijk zelf vaststellen in het fenomeen van de mode. Mensen kleden zich zoals hun idolen veraf of hun vrienden dichtbij zich kleden. Kijk maar naar de opvallende gelijkenissen van broeken, schoeisel, brillen … van groepjes scholieren op een willekeurige speelplaats van een middelbare school, of gewoon in je eigen vriendenkring.
Niet wijzelf, maar anderen bepalen wat wij vandaag mooi vinden. Volgens Oscar Wilde is mode “een vorm van lelijkheid zo ontoelaatbaar dat we het iedere zes maanden moeten veranderen.” Mode werd eeuwenlang gestuurd door de groten der aarde. Kapsels en kleding van koninginnen, prinsessen werden geïmiteerd. In de twintigste eeuw was het aan de filmsterren. Annie Bos was misschien wel de eerste Nederlandse filmdiva lees je op Wikipedia. Het kapsel dat ze droeg in Liefde waakt werd door tal van jonge Nederlandse meisjes geïmiteerd. De film werd uitgebracht in … 1914. Ook de dure zijden sjaal van het modemerk Hermès die de blonde vrouw(en) gebruikte(n) in Basic Instinct om haar/hun slachtoffers aan de spijlen van het bed vast te binden werd een bestseller!
Mode is een vrij onschuldig symptoom van ons kopieergedrag. Zolang er genoeg schoenen, brillen, kappers, auto’s … zijn, kan iedereen iedereen kopiëren, zonder in de problemen te komen met wie je kopieert. Het kan natuurlijk best gênant, vervelend of zelfs frustrerend worden als je beste vriend of vriendin of buur dit al te opzichtig doet. Maar ons mimetisch verlangen wordt echt een bron van conflicten als het object dat je begeert uniek is, ondeelbaar.
René Girard kwam zijn hypothese over de mimetische begeerte op het spoor in literatuur, onder andere in een aantal romans over liefdesrelaties zoals Madame Bovary van Flaubert, De eeuwige echtgenoot van Dostojevski enz. Het zou wel eens zo kunnen zijn dat elke liefdesrelatie eigenlijk een driehoeksrelatie blijkt te zijn. Er is misschien wel altijd een derde, een persoon wiens liefde voor jouw partner je (onbewust) imiteert of inbeeldt. Geen wonder dat volkeren wereldwijd het huwelijk heilig hebben verklaard. Huwen betekent in veel culturen het einde van een al of niet ingewikkelde zoektocht van twee mensen naar de ware liefde. Tegelijkertijd toont elk huwelijk aan alle mensen in een bepaalde gemeenschap dat zij geen van deze twee personen meer mogen begeren. Maar die wetten om het dreigende geweld tussen liefdesrivalen te beteugelen worden voortdurend uitgedaagd door dat eeuwig mimetisch verlangen in elk van ons. Het is onze eigen verhevigde, ontspoorde drift om anderen te imiteren die het filmverhaal van Basic Instinct schraagt.