Essays over identiteit, nabootsing en geweld
Vooraf
Nabootsing, verlangen & geweld
– De hypotheses van René Girard –
Toen René Girard (1923 – 2015) in 2005 werd opgenomen in de Académie française noemde Michel Serres hem ‘de Darwin van de menswetenschappen’. Inderdaad, René Girards inzichten zijn net zo ambitieus, vernieuwend en controversieel als de evolutietheorie van Charles Darwin honderd jaar eerder. Eigenlijk zijn ze evenzeer een paradigma-shift, een ‘Umwertung aller Werte’. René Girard is er immers van overtuigd dat hij de oorsprong van de menselijke cultuur op het spoor is gekomen.
De hypothese van René Girard is dat alle (antieke) religies van om het even welke cultuur een middel waren/zijn om het intrinsieke geweld in een gemeenschap of volk te kanaliseren. Elke religie is gebaseerd op de collectieve moord op een medemens. In plaats van een algehele oorlog te riskeren in een samenleving, volk of groep van mensen wordt één mens gedood, de zondebok.
Dit ‘heilig’ geweld is een rechtstreeks gevolg van de aard van de mens. De mens is een nabootsend wezen. We worden niet zoals de dieren geprogrammeerd met een aantal instincten, mensen leren vooral door nabootsing. Wij zijn imiterende wezens. Op die manier leren wij spreken en denken én verlangen. Ook in wat wij ons willen toe-eigenen, imiteren wij anderen. René Girard noemt dit mimetische begeerte: wij mensen verlangen onbewust te hebben wat anderen hebben. Maar net daardoor kunnen wij, als de objecten van onze verlangens schaars zijn (eten, drinken enz.) of uniek (de man of vrouw die wij als partner willen hebben) in conflict raken met die anderen. In tijden van hongersnoden, epidemieën, overstromingen enz. worden die conflicten natuurlijk alleen maar aangezwengeld. Net op het moment van grote interne spanningen blijken die om te slaan in de jacht op … een zondebok.
Die gewelddadige oorsprong van de religie wordt in elke cultuur gecamoufleerd omdat de vermoorde steeds alle schuld in zich draagt, hij mag en moet dus worden gedood! Tegelijkertijd veroorzaakt hij alle heil want na zijn dood is de rust in de gemeenschap teruggekeerd.
Er heerst een groot taboe op het doden van een medemens. Indien dat niet zo zou zijn, dan wordt de mens als soort met uitsterving bedreigd. Hoe is dat te rijmen met de collectieve moord als start van elke religie? Het doden van de zondebok is van een andere orde: sacraal doden gebeurt heel dikwijls in groep zodat niemand eigenlijk verantwoordelijk is: stenigen, voor de leeuwen gooien, mensen verplichten zelf van een rots te springen. Vandaar ook het (latere) zoeken naar alternatieven voor de moord: verbanning, het achterlaten in onherbergzame gebieden, een rituele moord die uitgevoerd wordt door gezuiverde priesters … Er mag geen bloed kleven aan de handen van de moordenaars. Op die manier is de kans groot dat het bij die ene zondebok blijft en dat er geen escalatie van geweld komt.
Girard gebruikt in zijn hypotheses woorden als (zoen)offer, slachtoffer, zondebok … die hij ontleent aan zijn eigen joods-christelijke cultuur. Die woorden zijn op die manier beladen met een moreel, godsdienstig oordeel: de vermoorde mens is onschuldig. Maar je kan even goed of misschien zelfs beter de woorden uit die sacrale context halen. Eigenlijk wil ‘onschuldig’ enkel zeggen dat de vermoorde persoon een arbitraire keuze is: de omgebrachte heeft niet de storm veroorzaakt, de droogte of de ziekte enz. Vandaar dat wie er gedood wordt in bepaalde culturen/religies ook kan worden aangeduid door lottrekking (zie het Jona-verhaal in het Oude Testament: Jona 1, vers 4 – 16).
Die oer-moord en de herhaling ervan leidden wereldwijd tot allerlei vormen en soorten van religies, die ook nog eens evolueerden. De zondebok werd vervangen door symbolische equivalenten – er werden beelden of poppen gebruikt of er werden aan de goden andere zaken geofferd zoals een deel van de oogst enz. Zo ontstonden allerlei soorten rites of rituelen.
Hoe komt het nu dat mensen, volkeren én godsdiensten op een zeker moment in de geschiedenis hebben doorzien dat het om een arbitrair, onschuldige medemens gaat? Bij lottrekking lijkt dat op het eerste gezicht misschien erg doorzichtig. Maar die gemeenschappen geloofden natuurlijk dat ze net dan werden ‘geholpen’ door de goden …
Kennis en wetenschap zijn belangrijke ogenopeners: geneeskunde, meteorologie … Vraag is echter hoe het komt dat die wetenschappen zich ontwikkelden of beter, hoe het komt dat deze konden en mochten ontwikkelen want een nieuwe visie op de werkelijkheid moet natuurlijk altijd opnieuw opboksen tegen het magisch denken – zeg maar het zondebok-denken – vraag dat maar aan Galilei en Giordani Bruno. Meer nog, tot op vandaag zijn kennis en wetenschap nog in een hevige strijd verwikkeld met het magisch denken.
Het zondebokmechanisme – Wat vanaf het begin der tijden verborgen was … – kwam volgens René Girard aan het licht door de joods-christelijke godsdienst. Deze godsdienst ontmaskerde de gewelddadige oorsprong van religies. Girard toonde aan hoe in het Oude Testament de tendens duidelijk wordt dat wie geofferd wordt onschuldig is – het Joodse volk bleek de eigen zondebok-godsdienst te zuiveren! Maar het is Jezus Christus die het zondebokmechanisme definitief heeft ontmaskerd.
Door die voorstelling van zaken lijkt het alsof er een ‘morele’ hiërarchie onder de godsdiensten en culturen is. Wie tot de joods-christelijke godsdienst behoort, lijkt beter af dan de anderen … Natuurlijk is dat absoluut niet zo, want Christus navolgen doe je niet in de kerk via hosties, wierook, kazuifels enz. of andere rituelen. Je moet – zei Jezus Christus – in je concrete leven het zondebok-denken van je afzetten, je moet je naaste liefhebben als jezelf en die naasten zijn niet enkel je vrienden of je familie, maar ook … je medemensen in nood én je vijanden, je moet geweldloos reageren op geweld enz. Weinig christenen slaagden en slagen hierin … Meer nog, nogal wat ‘christenen’ vereren tot op vandaag opnieuw een magische zondebok! Christus mag dan wel een unieke figuur zijn in de geschiedenis van de mensheid, door gelovigen zelfs uitgeroepen worden tot Gods zoon, zijn boodschap is een blijvende, bijna onmogelijke levensopdracht voor elke individuele mens, elke gemeenschap …
Lees verder
Verlangen en mimetische begeerte
Waar komen onze verlangens vandaan
Lezen ➠