F. Scott Fitzgerald, ‘The Great Gatsby’ – Een hoogst ironisch, Bijbels-moralistisch verhaal over de wondere wereld van lust en liefde - Doen wat je zelf wil

Essays over identiteit, nabootsing en geweld

Film

F. Scott Fitzgerald, ‘The Great Gatsby’ – Een hoogst ironisch, Bijbels-moralistisch verhaal over de wondere wereld van lust en liefde

– De liefde en passie van de schatrijke Jay Gatsby voor zijn ondertussen getrouwde jeugdliefde –

“of all the reviews, even the most enthusiastic, not one had the slightest idea what the book was about”
Scott Fitzgerald
in een brief aan Edmund Wilson, 1925

Voor een versie met (tientallen) romanfragmenten die mijn betoog ondersteunen, verwijs ik de geïnteresseerde, kritische lezer graag naar mijn uitgebreide (Engelstalige) close reading.

Inleiding

In De grote Gatsby dompelt F. Scott Fitzgerald zijn lezers onder in een wereld van miljonairs. Voor de meesten van ons is dit een totaal onbekende wereld. De wereld van fabelachtig rijke miljardairs uit Rusland en de Verenigde Arabische Emiraten die Britse voetbalclubs kopen, of van de voetbalsterren zelf zoals Lionel Messi die naar verluidt in vier jaar tijd 555.237.619 euro heeft verdiend. Maar wat Scott Fitzgerald – hij was pas 29 toen zijn roman in 1925 werd gepubliceerd – ons van die wereld laat zien, is precies hetzelfde als wat er gebeurt in de echte wereld waarin wij allemaal leven: het eeuwig gevecht van elke mens met liefde, seks en lust.

In deze klassieker uit de Amerikaanse literatuur zijn we getuige van de strijd om de mooie Daisy Fay tussen Jay Gatsby, haar vroegere minnaar, en Tom Buchanan, haar huidige echtgenoot. Opmerkelijk genoeg wordt het verhaal niet verteld door een alwetende verteller die ons van het ene personage naar het andere laat dwalen (zoals dat in alle soaps tegenwoordig gebeurt) of door een van de hoofdpersonen die dan iets opbiecht of uitschreeuwt of zijn of haar daden probeert te rechtvaardigen. Nee, het hele verhaal wordt (letterlijk) opgeschreven door een nevenpersonage in de plot, Nick Carraway. Geen miljonair, maar een min of meer normale sterveling zoals u of ik, die toevallig op het juiste moment op de juiste plaats was. Nick is niet enkel de buurman van Gatsby, maar ook – en wat een gelukkig toeval voor de verliefde Gatsby – een (verre) neef van Daisy. Nick is echter ook een jongeman die zelf worstelt met de liefde, omdat hij maar niet kan beslissen wie nu de ware zal worden in zijn leven. Een briljante ingeving van Scott Fitzgerald om zo het verlangende mensenhart te verkennen! Maar Nick is nog om andere redenen een bijzonder belangrijke getuige in deze liefdesgeschiedenis.¹

In De grote Gatsby leidt de strijd tussen de twee liefdesrivalen tot doodslag, moord én zelfmoord. Jay Gatsby wordt vermoord en zijn moordenaar pleegt zelfmoord. Terwijl iedereen denkt dat de moordenaar het recht in eigen handen had genomen en de man doodschoot die zijn vrouw aanreed in een dodelijk auto-ongeval met vluchtmisdrijf, is er één man die beter weet: Nick Carraway. Scott Fitzgerald laat Nick het hele verhaal net om die reden opschrijven. De grote Gatsby mag daarom ook een (modern?) moralistisch of zelfs Bijbels verhaal worden genoemd. Een verhaal van moreel ontwaken dat zich afspeelt in de immorele wereld van de miljonairs en beau monde van New York in het begin van de jaren twintig. Een wereld zonder God waarin niet één maar twee van de Bijbelse Tien Geboden worden overtreden: ‘Gij zult geen overspel plegen’ en ‘Gij zult niet doden’.

Mimetisch verlangen

In De grote Gatsby zien we enkele hypotheses van René Girard aan het werk. De eerste hypothese is wat Girard het mimetisch verlangen noemt. Wij mensen verlangen wat anderen verlangen. Bovendien zijn wij er ons niet van bewust dat we dat doen. We beweren altijd dat ons verlangen van ons is en van ons alleen. Maar Girard is ervan overtuigd dat er steeds opnieuw ‘een driehoeksverhouding’ speelt: een subject imiteert onbewust altijd het verlangen van een ander, een model. Jay Gatsby (= subject) was van geringe komaf toen hij voor het eerst een afspraakje versierde met Daisy Fay, het populairste meisje van de stad (= object). Hij had veel officieren (= modellen) met haar zien uitgaan toen hij in het trainingskamp van het leger in de buurt van Louisville was. Normaal gesproken had hij geen kans om met Daisy Fay uit te gaan, laat staan om met haar te trouwen, want haar familie was buitengewoon rijk. Maar op het moment dat hij haar ontmoette, droeg hij hetzelfde uniform als de andere, rijke officieren en dus greep hij zijn kans en zie: Daisy werd stapelverliefd op hem. De jonge officier en Daisy werden een koppel. Hij wist dat hij in normale omstandigheden geen schijn van kans had, want hij was “een arme jonge man zonder verleden”, maar de Verenigde Staten stonden in 1917 op het punt troepen naar Europa te sturen en voordat ook hij moest gaan vechten, bedreef Gatsby de liefde met haar. Daisy was er kapot van toen haar ouders haar verboden afscheid te nemen toen haar luitenant Gatsby naar Europa vertrok. Was hun dochter te jong, ze was immers pas 18? Of kenden zij de sociale achtergrond van Jay Gatsby?

Na de oorlog trouwde Daisy met een miljonairszoon, Tom Buchanan. Gatsby was toen nog in Europa. Nick en wij weten niet waarom hij na de oorlog niet naar huis kwam. Was het omdat hij wist dat hij geen kans had om met haar te trouwen? Wij weten ook niet waarom Daisy niet op hem wachtte, alleen dat ze wekenlang boos op haar ouders was geweest, een jaar lang geen andere officieren of andere jonge mannen had gedatet. Maar toen toch weer was beginnen uitgaan, een verloving verbrak om vrij vlug daarna te trouwen met Tom Buchanan.

De dag voor haar huwelijk vond haar bruidsmeisje haar echter dronken en in paniek in haar slaapkamer. Daisy wilde absoluut niet meer met Tom trouwen! Ze vernietigde de brief die ze in haar hand had en wilde niet onthullen van wie hij afkomstig was of wat erin stond. Ze haalde het parelsnoer – “waarvan men de waarde op driehonderdvijftigduizend dollar schatte” – dat ze als huwelijkscadeau van haar toekomstige man had gekregen uit de prullenbak en gaf hem aan het bruidsmeisje met de woorden: “Neem ‘t ding mee naar beneden en geef ‘m terug aan wie die dan ook mag toebehoren.” Daisy kon echter worden ontnuchterd en overgehaald: de volgende dag trouwde ze toch met Tom Buchanan. Het paar leek de eerste maanden erg gelukkig, maar tegen de tijd dat ze een eerste kind kregen, had Tom al een affaire gehad met een kamermeisje van een hotel waar ze logeerden.

Dit tragische verhaal van mimetisch verlangen werd een paar jaar later verteld aan Nick Carraway door Jordan Baker. Jordan was twee jaar jonger dan Daisy, ze had haar in 1917 geholpen om een afspraakje met Gatsby te verdoezelen en werd later een van haar beste vriendinnen en ten slotte Daisy’s bruidsmeisje. Net als Daisy had Jordan toen zelf al veel aanbidders gehad en was ze dus zelf het object van verlangen in een reeks van mimetische driehoeken. En nu, enkele jaren later, was Jordan nog steeds niet getrouwd. Bovendien was ze als golfspeelster een plaatselijke beroemdheid geworden en misschien was ze zo populairder dan ooit tevoren toen de twee vriendinnen elkaar in 1922 in New York terug ontmoetten, ongeveer op hetzelfde moment dat Jay Gatsby daar weer opdook.

Huwelijk

Om ervoor te zorgen dat wij niet voortdurend vechten om te bepalen wie uiteindelijk het object van zijn of haar verlangen krijgt, zijn er een aantal regels die mensen blijkbaar hebben afgesproken, vastgelegd in wetten die verschillen van cultuur tot cultuur en die ook voortdurend evolueren. De grote Gatsby speelt zich af in de Verenigde Staten van de jaren twintig van de vorige eeuw en is geschreven door een schrijver die in hetzelfde tijdvak leefde. Misschien denken wij (ik woon in België) er vandaag, honderd jaar later, anders over, maar een van die regels was en is nog steeds het huwelijk, of dat nu in de kerk plaatsvindt (de katholieke traditie waarin ik ben opgevoed noemt het het sacrament van het huwelijk) of op het gemeentehuis, of er nu een feest is of niet, het huwelijk betekent het einde van een al of niet ingewikkelde zoektocht van twee mensen naar de ware liefde. Tegelijkertijd toont elk huwelijk aan alle mensen in een bepaalde gemeenschap dat zij geen van deze twee personen meer mogen begeren. Dit maakt het ook gemakkelijk om te weten wiens kinderen de vrouw van het echtpaar zal baren.

Gij zult geen overspel plegen

Maar het is duidelijk dat in elke soort samenleving de huwelijkswetten kunnen botsen met de begeerten van de mens. Eenmaal getrouwd, zijn en blijven we nog steeds mensen die verlangen naar wat anderen verlangen. In religieuze, maar ook seculiere gemeenschappen in het verleden en in het heden, zijn er niet alleen strenge regels om ervoor te zorgen dat dat niet gebeurt – regels of wetten die worden ondersteund door heilige overtuigingen of al of niet ingewikkelde wetten neergepend in dikke boeken. Er is ook een (grote) meerderheid van die gemeenschap die in die wetten gelooft en er zich aan houdt.

Maar rijken en machtigen zijn berucht in het omzeilen van het conflict tussen wat het hart begeert en wat de wet verbiedt. Koning David van de Joden stuurde Uria de oorlog in om gedood te worden, zodat hij zijn lieftallige vrouw Batseba kon huwen, die hij voordien ook nog eens zwanger had gemaakt! Misschien een beetje kort door de bocht, maar Hendrik VIII zou zelfs een nieuwe kerk starten om te kunnen scheiden van zijn eerste vrouw, die geen mannelijke erfgenaam kon voortbrengen (na zes zwangerschappen). Daarna scheidde hij nog twee keer en liet hij twee andere vrouwen vermoorden.

In De grote Gatsby vertelde Jordan Baker het tragische liefdesverhaal van Daisy, Gatsby en Tom aan Nick Carraway, omdat multimiljonair Jay Gatsby haar dat had gevraagd. Hij wilde opnieuw met Daisy uitgaan en zag in Nick – haar neef en zijn buurman in New York – een mogelijke tussenpersoon.

Jordan kan natuurlijk enkel vanuit haar eigen gezichtspunt vertellen over die knappe luitenant Gatsby die in 1917 met haar vriendin Daisy uitging. Het is een verhaal over een stel dat smoorverliefd op elkaar was. Een relatie die prompt verboden werd door haar ouders. Waarom die liefde gedwarsboomd wordt, komt Nick niet te weten. Gatsby’s sociale achtergrond wordt pas (volledig) onthuld aan het eind van de roman, na het fatale ongeluk waarbij Gatsby en Daisy betrokken waren. Dan zal Nick hetzelfde verhaal horen, maar dan verteld door Gatsby in een vertrouwelijk, openhartig gesprek, een paar uur voordat Gatsby wordt doodgeschoten. Het is dan pas dat de verborgen modellen van Gatsby’s mimetische begeerte aan het licht komen.

Nick Carraways fascinatie voor Gatsby

Op het moment dat Nick het tragische liefdesverhaal van Gatsby in de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog hoorde, was Nick niet alleen de buurman van Gatsby in New York en de neef van Daisy, maar had hij ook een beginnende relatie met Jordan Baker. Deze episode in New York was een echte emotionele achtbaan, omdat hij maar niet kon beslissen van wie hij echt hield. Jordan was populair, zijn lieve nicht was haar beste vriendin en ze leek ook dol op hem te zijn. Maar Nick schreef tegelijkertijd ook brieven aan een meisje in Chicago en hij had in New York ook al een korte affaire gehad met een meisje op zijn kantoor.

Om nog beter te begrijpen dat Nick zijn rijke buurman probeerde te helpen om weer met zijn nicht Daisy uit te gaan en zo een overspelige affaire te beginnen, is het verder goed om weten dat, voordat Gatsby hem vroeg om een geheim rendez-vous met haar in Nicks bungalow te regelen, Nick al wist dat Tom, de man van zijn nicht, zelf een buitenechtelijke affaire had, met Myrtle, de vrouw van een plaatselijke garagehouder. Bovendien had Daisy hem bij zijn eerste bezoek aan hun huis in New York in vertrouwen verteld hoe ongelukkig ze was. Twee jaar geleden, nota bene op de dag dat haar eerste kind was geboren, wist ze dat Tom geen trouwe echtgenoot was en die dag had ze gehuild en was ze blij geweest dat haar kind een meisje was: “En ik hoop dat ze een dom gansje zal zijn – dat is het beste wat een meisje kan zijn in deze wereld, een mooi dom gansje.”

Gatsby, daarentegen, was geëvolueerd van een curiosum – wie was die rijke man van hiernaast die elk weekend van die wilde feestjes gaf voor al die gasten? – naar de vriendelijke buurman die een oorlogsverleden deelde met Nick. Maar er was meer. Gatsby leek oprecht geïnteresseerd te zijn in hem, een gewone man die in een klein huis naast zijn eigen, kolossale landhuis woonde. In feite was Nick echt gefascineerd door Gatsby. Geen wonder dus dat Scott Fitzgerald zijn verteller Nick Carraway noemde: Carraway, to be carried away – zich laten meeslepen.

Nog interessant vanuit moreel oogpunt is dat Nick de vrolijke feestjes in het huis van Jay Gatsby beschrijft als wilde feestjes waar hij echt van genoot, hoewel de dingen die daar gebeurden hoogst immoreel en illegaal waren. Ook hij dronk volop gratis (!) alcohol in tijden van nationale drooglegging in de Verenigde Staten; er was lekker eten en opwindende livemuziek en volop gelegenheid om te dansen en te flirten etc. Hij ging er niet één keer, maar drie keer heen voordat Gatsby hem vroeg om hem een plezier te doen. Hij had ook al eens genoten van een rit in die fantastische, blitse auto van Gatsby (en daarvoor ook al een keer in Gatsby’s watervliegtuig) en tijdens de autorit had hij met bewonderende belangstelling gezien hoe Gatsby wegkwam met te hard rijden (zie mijn bespreking Gatsby en de furieuze politieman – roman- en filmfragment ⎋) enz.

De gebeurtenissen zijn echter niet alleen immoreel, maar bij vlagen ook hilarisch. Op het einde van het eerste feestje bij Gatsby was Nick getuige van een bizar auto-ongeluk – een leuke kleine anekdote die op meer dan één manier in contrast staat met het catastrofale ongeluk later in de roman; en dan was er ook nog het onhandige rendez-vous tussen Gatsby en Daisy in het huis van Nick – Daisy dacht toen zelfs dat Nick verliefd op haar was! En het is niet zeker of ze dat ook erg zou vinden.

Gatsby had Jordan verteld dat hij zijn huis had gekocht, om dicht bij Daisy te zijn en toen hij haar bij het eerste rendez-vous het landhuis liet zien, merkte Nick de stress op die Gatsby moest doormaken … zou ze leuk vinden wat hij ervan had gemaakt? Op een gegeven moment gooide hij stapels en stapels overhemden uit een enorme kast een voor een op tafel voor Daisy om indruk op haar te maken met zijn kleren die speciaal door iemand in Engeland waren uitgezocht en elk seizoen naar hem werden opgestuurd.

Het is duidelijk dat Gatsby zijn uiterste best had gedaan om fabelachtig rijk te worden om indruk op haar te maken, net als haar rijke echtgenoot en de andere officieren die in 1917 met haar uitgingen. In termen van René Girard: het subject (Gatsby) had zijn model (Tom Buchanan) geïmiteerd om het object van zijn verlangen (Daisy) opnieuw te veroveren.

De rondleiding in Gatsby’s enorme huis werd een triomftocht. Daisy adoreerde letterlijk alles en er was absoluut geen twijfel mogelijk, toen Nick afscheid van hen nam, dat Gatsby en Daisy (weer) verliefd waren. En Nick? Nick was erbij en was maar wat fier en blij dat hij een belangrijke rol had gespeeld in deze overspelige afspraak van deze twee verliefde tortelduifjes.

Gatsby’s mythische verleden

Ongeveer gelijktijdig met het eerste geheime rendez-vous van Gatsby en Daisy, raakte de pers geïnteresseerd in Gatsby. Er waren allerlei geruchten over zijn mogelijk illegale activiteiten en nog meer over zijn identiteit, ook onder zijn talrijke gasten. Als een soort tegenwicht schrijft Nick nu het fantastische, maar volgens hem ware verhaal van Gatsby’s jonge jaren op, zoals Gatsby zelf dat veel later in vertrouwen aan hem had verteld.

Jay werd geboren in North Dakota, zijn ouders waren arm en hij vluchtte als jongeman uit huis: “in zijn verbeelding had hij hen nooit werkelijk als zijn ouders aanvaard.” Hij had allerlei baantjes, en veranderde zijn naam James Gatz in Jay Gatsby nadat hij de mijnbouwer-multimiljonair Dan Cody had ontmoet. Hij had hem op zijn jacht gewaarschuwd voor een storm en hij maakte nogal indruk op Cody. Voor Gatsby was het imposante zeiljacht liefde op het eerste gezicht. Hij werd gevraagd om op Cody’s schip te blijven en hij deed allerlei taken op het jacht terwijl hij met hem rond de wereld zeilde. Hij werd een goede vriend van Cody en toen Cody vijf jaar later overleed, had hij recht op een substantieel deel van de erfenis, maar dat werd op de een of andere manier verhinderd door Cody’s vrouw.

Gatsby’s verhaal over zijn jonge jaren en zijn jaren met Cody – dus voordat hij Daisy in 1917 ontmoette – zit ook vol opmerkelijke details over vrouwen. Het is duidelijk dat Gatsby niet alleen een wild en chaotisch leven had voordat hij haar ontmoette, maar dat hij ook al nogal wat vrouwen had gehad voordat hij uiteindelijk verliefd werd op Daisy.

Nick geeft zijn door hem bewonderde miljonair Gatsby op deze manier een soort mythische (zeg maar Bijbelse?) achtergrond. Een arme jongen in conflict met zijn ouders, op zoek naar een onafhankelijke toekomst, ernaar strevend om iemand te worden in de wereld, verliefd op glamour en rijkdom. Opnieuw zien we hoe Gatsby gefascineerd wordt door een onbereikbaar model, ditmaal de miljonair Cody.

De ultieme strijd om de liefde van Daisy

Volgens René Girard verlangen we naar wat anderen verlangen en daardoor kan degene die ons laat zien wat begeerlijk is onze rivaal worden. Als een persoon hetzelfde object begeert als zijn buurman, leidt dat misschien niet tot competitie en strijd als er genoeg auto’s, zeiljachten, huizen … zijn. Scott Fitzgerald lijkt in zijn roman aan te tonen dat ook verliefd zijn niet tot rivaliteit hoeft te leiden. Nick bewonderde en kopieerde het gedrag van Gatsby, maar hij werd nooit Gatsby’s rivaal. Hij werd verliefd op – de beste tweede keuze – Daisy’s boezemvriendin, Jordan. Natuurlijk had ook hij af te rekenen met rivalen – zoals Nicks verhaal heerlijk overvloedig aantoont. Maar wat gebeurt er als twee mensen inderdaad hetzelfde meisje begeren? Dat is wat Fitzgerald ons toont in het belangrijkste mimetische conflict in het verhaal: wie kon het hart van Daisy winnen: Gatsby of Tom? Hoe en waarom?

Op een hete middag bereikte de rivaliteit tussen Jay Gatsby en Tom Buchanan zijn hoogtepunt in een openlijke confrontatie tussen de rivalen. Scott Fitzgerald bedacht een dubbele scène voor dit ultieme gevecht. Om deze scènes nog sensationeler en eigenlijk ook hilarisch te maken, laat hij de hoofdrolspelers Daisy, Tom en hun gasten Jordan en Nick van de ene scène – het huis van de Buchanans – naar de andere – een hotelkamer die ze in de stad huurden – rijden in de auto van hun rivaal – een ideetje van Tom dat om allerlei redenen verkeerd zou uitpakken! Omdat er niet genoeg benzine in Gatsby’s auto zit, moet Tom Buchanan zelfs stoppen bij het benzinestation van … de man van Myrtle, zijn minnares! Die stop zal later van het grootste belang blijken voor de ontknoping van de plot.

Scott Fitzgerald voegde nog andere ironisch-dramatische accenten toe aan de twee scènes. De gesprekken vinden plaats terwijl het ondraaglijk heet is en er voortdurend (verboden) alcohol wordt gedronken, twee elementen die mensen zowel hoogst prikkelbaar als ongeremd maken. En dan is er nog die dolkomische, thematische noot als het gezelschap plots in het hotel “Mendelssohns Bruiloftsmars uit de balzaal beneden” horen. Een heerlijk sarcastisch toeval!

Nick beschrijft de lange en openlijke strijd tussen de geliefden om Daisy te veroveren die middag zeer gedetailleerd. In wat hij die middag ziet en hoort, herkennen we wat René Girard steeds weer signaleert bij mimetische crisissen. Op het hoogtepunt van een mimetisch conflict spiegelen rivalen elkaar: ze worden dubbels. Gatsby en Tom Buchanan deden hun uiterste best, niet zozeer het hart van hun geliefde te winnen als wel om elkaar te vernietigen, zonder rekening te houden met het effect van hun woorden op Daisy, die hun woordenstrijd eerst nog probeerde te ontmijnen, maar die daarna beide rivalen in het heetst van de strijd vooral verweesd en vertwijfeld zat aan te kijken.

Tegen het eind van de middag bleek Tom Buchanan het pleit toch gewonnen te hebben. Hij kon Daisy ervan overtuigen dat Gatsby enkel fabelachtig rijk kan zijn geworden omdat hij een criminele dranksmokkelaar was.

Gij zult niet doden

Waarom vertelt Nick ons zo in detail het verhaal van de overspelige affaire die hij gewillig faciliteerde tussen zijn lieve nicht en een crimineel, een illegale dranksmokkelaar? En waarom is Nick tegelijkertijd zo open en eerlijk over zijn eigen gecompliceerde liefdesleven?

Scott Fitzgerald liet Nick geen openhartig dagboek schrijven. Nee, Nick schrijft het verhaal op nadat alle gebeurtenissen hebben plaatsgevonden. Nick zou echter nooit het verhaal met zulke openhartige details hebben opgeschreven als de gebeurtenissen niet tragisch waren afgelopen. In de nasleep van het openlijke conflict tussen de twee rivalen zijn twee mensen om het leven gekomen en heeft een derde zelfmoord gepleegd. Na de eerste tragische gebeurtenis – een auto-ongeluk – had Nick een bijzonder lang gesprek met Gatsby, waarin Gatsby niet alleen het geheim van zijn lage afkomst onthulde toen hij in 1917 verkering had met Daisy, maar waarin hij ook de omstandigheden beschreef die leidden tot de dood van de vrouw in het auto-ongeluk. Gatsby zat toen niet aan het stuur, Daisy reed de plots opdoemende vrouw aan! Hij voegde eraan toe dat hij ‘natuurlijk’ de volledige verantwoordelijkheid op zich zou nemen. Maar enkele uren later werd Gatsby vermoord en pleegde zijn moordenaar zelfmoord. In de daaropvolgende dagen en weken ontdekte Nick dat de dood van Gatsby in werkelijkheid de dood van een zondebok bleek te zijn, een onschuldig persoon ‘op wie anderen hun schuld werpen’ (van Dale).

Gatsby mag dan wel de hoofdpersoon zijn in het centrale liefdesverhaal in De grote Gatsby, Scott Fitzgerald maakte Nick de verteller van het verhaal. Hij liet Nick een boek over Gatsby schrijven omdat Nick een morele afkeer had gekregen door de rol van alle betrokkenen bij de tragische gebeurtenissen. Daarom is Scott Fitzgeralds verteller zo geïnteresseerd in de moraal van iedereen, terwijl hij schrijft – inclusief zijn eigen zwakheden.

Het zondebok-mechanisme

Op dit moment in het verhaal wordt een andere hypothese van René Girard over ons menselijk gedrag geïllustreerd. In tijden van chaos en wanorde – zo heeft Girard in talrijke studies aangetoond – trachten mensen tot rust te komen en de orde te herstellen door de schuld bij één persoon te leggen en te slachtofferen: een zondebok. Volgens René Girard werd deze fundamentele wet van het menselijk gedrag voor eens en voor altijd ontmaskerd in … de Bijbel, om precies te zijn in het Nieuwe Testament.

In deze roman wordt het zondebokmechanisme geopenbaard omdat het verhaal is opgetekend door iemand die ervan overtuigd is dat Gatsby – ondanks zijn talrijke fouten en gebreken – eigenlijk een onschuldig slachtoffer is. Aan het eind van het verhaal raken ook wij daarvan overtuigd als we de puzzel leggen van wat er werkelijk is gebeurd.

Gatsby werd vermoord door Wilson, die hem de schuld gaf van de dood van zijn vrouw. Maar Gatsby was de verkeerde (d.w.z. onschuldige) persoon, want Daisy zat aan het stuur. Bovendien was de vrouw van Wilson zelf ook medeschuldig aan het ongeluk, omdat ze roekeloos voor de auto sprong waarschijnlijk in de overtuiging dat ze de chauffeur kon doen stoppen. Wat zij op dat moment eigenlijk wilde, was vluchten voor haar woedende man – dus ook hij had schuld aan het ongeluk! Myrtle wilde vluchten met Tom Buchanan, van wie zij dacht dat hij de bestuurder van die blitse, goudgele auto was, want zij had hem die middag nog in die auto gezien toen hij was gestopt om benzine te tanken. Wilson had net voor het fatale ongeval ontdekt dat zijn vrouw een affaire had met een andere man – hij had een halsband van een hond ontdekt (o ironie!) die zij niet kon verklaren – en hij dacht dat die man de eigenaar van die auto was. Door hem neer te schieten dacht Wilson dus dat hij tegelijk de moordenaar én de vrijer van zijn vrouw had gedood. Maar ook hier maakt hij een kapitale fout, haar minnaar was Tom Buchanan. Op die manier moet Gatsby dus eigenlijk boeten voor de fouten van Daisy en Tom. Wilson wist niet dat hij de verkeerde persoon had vermoord – hij weet niet wat hij doet (!) – maar zowel Tom als Daisy wisten dat wel natuurlijk. Maar toch lieten ze hem om verschillende redenen in de steek. Een paar weken na de moord (40 Bijbelse dagen?) gaf Tom aan Nick toe dat hij Gatsby’s adres had gegeven aan de wraakzuchtige Wilson die op zoek was naar de eigenaar van de gele sportauto die zijn vrouw had aangereden. Hij had daarna de politie of Gatsby telefonisch kunnen waarschuwen voor de gewapende gek die eerst ook hem had bedreigd, maar dat deed hij niet.

Nick schaamde zich misschien ook voor zijn eigen houding tegenover Gatsby! Hij had Gatsby immers niet gewaarschuwd voor de nieuwe verstandhouding die hij had gezien de nacht na het auto-ongeluk tussen Daisy en haar man. Hij organiseerde daarna wel – schuldbewust? – Gatsby’s begrafenis en deed zijn uiterste best om ook alle vrienden en gasten van Gatsby op zijn begrafenis te krijgen. Zonder succes echter. Dat levert een paar komische scènes op met een naïeve Nick die probeerde Gatsby’s criminele vriend of partner Meyer Wolfshiem over te halen.

Belangrijker misschien is dat Nick niet voor Gatsby opkwam en Tom met de waarheid confronteerde toen hij hem een paar weken later toevallig tegen het lijf liep. Nee, hij reageerde helemaal niet toen Tom hem zei: “En wat zou ’t, dat ik ’t verteld heb? Die vent vroeg er gewoon om. Hij heeft zand in je ogen gestrooid, net zoals hij dat bij Daisy gedaan had, maar hij was een ploert. Hij reed Myrtle aan zoals je een hond zou aanrijden en reed zonder pardon, zonder te stoppen, door.”

Gedesillusioneerd brak Nick ook met Jordan Baker – nou ja, ze zei dat ze verloofd was met iemand anders toen hij dat wou doen en daarna verliet hij New York. Maar nu, twee jaar later, is hij klaar met alles op te schrijven, zo waar en eerlijk mogelijk. Scott Fitzgerald suggereert zelfs dat het boek van Nick Carraway de titel De grote Gatsby draagt, wanneer hij Nick op een van de eerste pagina’s van het boek laat schrijven: “Gatsby, de man die zijn naam aan dit boek geeft”.

Ironie of sarcasme?

Deze immorele, tragische gebeurtenissen zijn echter opgeschreven met enorme hoeveelheden ironische en sarcastische ondertonen. Probeerde Scott Fitzgerald ook de draak te steken met zijn verteller? Was Fitzgerald niet zozeer ironisch dan wel sarcastisch?

De plot ontmaskert de moraal van het ‘nieuwe geld’. De illegale en criminele dranksmokkel van Gatsby leidde naar illegale en immorele feesten. Anderzijds kan het expliciete racisme van Daisy’s echtgenoot Tom aan de eettafel in het pompeuze Buchanan-huis verwijzen naar het feit dat het geld van zijn familie – ‘oud geld’ – gebaseerd was op slavernij en uitbuiting op de plantages. Tom wilde deze (op immorele wijze) verworven privileges nu zeker niet met anderen delen. Bovendien leek zelfs Nicks (relatief royaal) familievermogen gebaseerd te zijn op een legale maar nogal immorele truc van een voorouder om niet gedood te worden in de Amerikaanse Burgeroorlog, de stichtingsoorlog van de Verenigde Staten.

En dan is er dus ook het immorele liefdesleven van deze miljonairs. Gatsby vond het niet erg om een getrouwde vrouw het hof te maken en Daisy had geen bezwaar tegen zijn avances. Tom was een brutale, serie-overspelige echtgenoot die razend werd bij de gedachte dat zijn vrouw op dezelfde manier zou handelen. Ook Nicks liefdesleven was een verward kluwen geworden toen hij in New York woonde.

Maar aan het eind van het verhaal, heeft Fitzgeralds naïeve maar eerlijke, moreel verontwaardigde verteller ruimschoots bewezen dat Gatsby’s weliswaar immorele liefde voor Daisy was gezuiverd, want Gatsby was bereid de verantwoordelijkheid voor Daisy’s vluchtmisdrijf op zich te nemen. In feite was Gatsby voordien ook al gestopt met het organiseren van die wilde feestjes bij hem thuis – tijdelijk misschien of opportunistisch om geen gedoe te krijgen met de politie, maar toch. Het is echter vooral door zijn tragische dood dat zijn liefde voor Daisy zoveel meer waard blijkt te zijn dan Daisy’s grillige, frivole en egoïstische liefde voor hem; zoveel meer waard dan de ontrouwe liefde van Tom voor Daisy en van Daisy voor Tom toen Daisy weer met Gatsby begon uit te gaan; zoveel meer waard dan de brutale liefde van Tom voor zijn minnares: een agressieve klap in haar gezicht brak zowat haar neus had Nick gezien … Gatsby’s liefde voor Daisy had hem uiteindelijk het dodelijke slachtoffer gemaakt van de immorele houding van Tom en Daisy. Een fataal lot dat – o ironie! – werd uitgelokt door het dwaze gedrag van Toms minnares en uitgevoerd door haar bedrogen en wraakzuchtige echtgenoot.

Het groene licht

Het enige dat misschien een baken van licht zou kunnen zijn in het krankzinnige streven naar liefde en geluk van alle betrokkenen in deze roman, kan alleen maar Gatsby’s gezuiverde liefde voor Daisy zijn, die Gatsby volledig had kunnen veranderen als hij maar niet was neergeschoten en als Daisy hetzelfde voor hem had gevoeld. Er is echter weinig kans dat ook zij zou zijn veranderd. Zij koos immers bewust voor zekerheid (geen rechtszaak en mogelijke celstraf voor het veroorzaken van een dodelijk ongeval, met vluchtmisdrijf) en het zekere geld en aanzien van haar echtgenoot Tom Buchanan. Geen wonder dus dat het boek eindigt met Nick die zich Gatsby herinnert, starend naar dat groene licht op de pier bij haar huis aan de andere kant van het water , recht over zijn huis. En hoe Nick probeert zich voor te stellen dat Gatsby ooit gedacht moet hebben hoe dicht hij bij de verwezenlijking van die (toen nog corrupte) liefdesdroom was.

Is dat ultieme, kwetsbare verlangen naar pure, zuiverende liefde iets waar alleen Nick Carraway zich aan vast wil klampen en tegen beter weten in wil blijven geloven? Of deelt Scott Fitzgerald, de geestelijke vader van dit personage, dit verlangen? Dat het antwoord op die vraag een mysterie zal blijven, is te danken aan het genie van Scott Fitzgerald, de 29-jarige schrijver van De grote Gatsby, die zich verschool achter de zowel hilarische als dramatische gebeurtenissen die zijn fantasie had bedacht, en evenzeer achter zijn naïeve, promiscue maar moreel ontwakende verteller, terwijl hij ondertussen de donkerste geheimen ontsluierde van het verlangende hart. Geheimen die René Girard een halve eeuw later zou theoretiseren en benoemen met termen als mimetisch verlangen – object, subject en model – rivalen en dubbels – én zondebok-mechanisme.

Dat Scott Fitzgerald eigenlijk ook zelf op zoek was naar ware, zuiverende liefde, kan misschien overtuigend worden bewezen door de enige woorden in De grote Gatsby die hij verkoos niet aan Nick toe te wijzen. Scott Fitzgerald droeg de roman op “Opnieuw aan Zelda” (de vrouw van de schrijver). En hij voegde er een fragment uit een gedicht aan toe met komisch-poëtisch advies voor een verliefde man om het meisje van zijn dromen ervan te overtuigen uit te roepen dat ook zij van hem houdt – heerlijk passend dus bij zijn roman:

Draag dan de gouden hoed, als dat haar zal vermurwen;
Als je hoog kunt springen, spring dan ook hoog voor haar,
Tot ze roept: ‘Geliefde, goudgehoede hoogspringende geliefde,
Jou moet ik hebben!’
Thomas Parke d’Invilliers

Maar natuurlijk, kunnen ook deze woorden ironisch bedoeld zijn!

Joost Dancet
Met dank aan Marianne, Koen Vandendriessche

Reageren

Meer lezen

Dit essay bevat geen fragmenten uit de roman om mijn betoog te ondersteunen, maar ik verwijs de geïnteresseerde lezer graag naar mijn grondige (Engelstalige) close reading van de roman – 53 pagina’s lang – met tientallen tekstpassages.
Over Scott Fitzgerald (1896 – 1940): “Na een lange strijd tegen zijn alcoholisme, stierf Scott Fitzgerald in 1940, op 44-jarige leeftijd.” Meer over Scott Fitzgeralds alcoholproblemen, waaronder wilde feestjes – zie link hierboven.

Foto van Scott Fitzgerald genomen in 1925, het jaar van de publicatie van De grote Gatsby. Copyright: time.com
Thomas Parke d’Invilliers, de dichter op de inleidende pagina van De grote Gatsby bestaat niet! De verzen zijn dus in werkelijkheid de woorden van Scott Fitzgerald, maar opnieuw had de schrijver zichzelf verborgen, nu achter een fictief personage uit een vorige roman.

Epiloog: Liefde en huwelijk en Scott Fitzgerald

Mag ik ten slotte nog een hachelijke, boude gok wagen over de relatie tussen de roman en zijn auteur op het gebied van lust, liefde en huwelijk?

Er zijn veel parallellen te vinden tussen de roman en het liefdesleven van Scott Fitzgerald. Net als Jay Gatsby, werd Scott Fitzgerald zelf afgewezen omdat hij van te geringe komaf was. Niet door één maar door twee jonge vrouwen! Eerst door zijn jeugdliefde Ginevra King in 1917, de tweede keer door Zelda Sayre. Scott Fitzgerald trouwde met Zelda in 1920 nadat hij een succesvol schrijver was geworden. Deze autobiografische wortels van zijn roman gaf de schrijver zelf toe in enkele brieven aan vrienden. (1)

Scott Fitzgerald mag dan alles in De grote Gatsby verhullen onder tonnen heerlijke ironie of zelfs sarcasme, tijdens het schrijven van de roman had hij zich toch vooral vereenzelvigd hebben met Jay Gatsby bekende hij dan weer in een andere brief. (2)

Tijdens het schrijven van De grote Gatsby bleek het echtpaar door een bijzonder moeilijke periode te gaan in hun huwelijksleven. Zelda had een verhouding met een Franse piloot, ze wilde scheiden, ze overleefde ternauwernood een overdosis slaaptabletten enz.

Ik ben geneigd te geloven – zoals veel critici doen – dat Daisy staat voor Scott Fitzgeralds eerste liefde, Ginevra King, die hem in 1917 had afgewezen. Zij weigerde met hem te trouwen, onder andere omdat zij en/of haar ouders hem te arm vonden. In plaats daarvan trouwde ze een jaar later met de miljonair William Mitchell. Een van haar beste vriendinnen was de twee jaar jongere Edith Cummings, een amateur-golfer die Fitzgerald in zijn roman omtoverde tot Jordan Baker.

In het begin van de jaren twintig, terwijl Scott Fitzgerald en Zelda dus op de rand van een scheiding stonden, schreef hij The Great Gatsby, waarin zijn fictioneel alter-ego Jay Gatsby Ginevra opnieuw probeert te verleiden. Haar weigering om met hem te trouwen (in 1917) wordt nu, vijf jaar later, bekrachtigd en versterkt doordat zij hem in zijn roman opnieuw in de steek laat. Nick Carraway is dan de apostel die Scott Fitzgerald nodig had om zijn jeugdliefde (en hemzelf?) te bewijzen wat een verschrikkelijke fout zij had gemaakt door hem koel-berekenend in de steek te laten en voor een rijke echtgenoot te kiezen, een verraad aan zijn zuivere en oprechte liefde voor haar. Misschien bewees hij in zijn roman hoe liefdeloos en harteloos Ginevra was om … Zelda van zijn liefde voor haar te overtuigen? Once again to Zelda. Opnieuw aan Zelda.

Zoals andere critici bewezen, ook Zelda kon veel van zichzelf in Daisy herkennen. Hoe dan ook, Scott Fitzgerald en Zelda gingen niet uit elkaar, maar trotseerden samen nog vele andere huwelijksstormen.

Ah, die mysterieuze wonderen van het liefhebbende hart!

Voetnoten

(1)
“However, I have never been able to forgive the rich for being rich, and it has colored my entire life and works.”
Scott Fitzgerald, 1938, Letter to Anne Ober, Selected Letters by Scott Fitzgerald
Hij schreef naar een vriend: “the whole idea of Gatsby is the unfairness of a poor young man not being able to marry a girl with money. This theme comes up again and again because I lived it.”
Scott Fitzgerald – a biography by Andrew Turnbull

(2)
“Also you are right about Gatsby being blurred and patchy. I never at any one time saw him clear myself — for he started out as one man I knew and then changed into myself — the amalgam was never complete in my mind.”
Scott Fitzgerald, 1925, Letter to John Peale Bishop, Selected Letters by Scott Fitzgerald

Essays over identiteit, nabootsing en geweld
Inhoudsopgave ➠

Welkom bij het Gboard-klembord. Gekopieerde tekst wordt hier opgeslagen. ↩︎

Essays over identiteit, nabootsing en geweld

Film