W. Shakespeare, ‘As You Like It’ – jonge meisjes op zoek naar ware liefde in een verdorven wereld
– Verliefdheid en begeerte in een komische setting –
Geïnspireerd door René Girard, Shakespeare. Het schouwspel van de afgunst, 1995 (1991).
Centraal in As you like it (1599) van W. Shakespeare – een toneelstuk met een twintigtal personages – staat de ontluikende liefde tussen Rosalinde en Orlando. Zoals het in een komedie past, trouwen ze op het eind nadat er tig problemen uit de weg werden geruimd en Rosalinde speelt daar een heerlijk komische hoofdrol in – Rosalinde is trouwens de grootste vrouwelijke rol van alle toneelstukken van Shakespeare: liefst 721 tekstregels. In het kielzog van het gelukkige paar worden op dezelfde plechtigheid nog drie andere huwelijken ingezegend! En krijgt Rosalinde het laatste woord. Maar voor dat feestje losbarst, loodst Shakepeare zijn toeschouwers door een ingewikkeld scenario vol liefdesperikelen.
De plot die Shakespeare uit zijn hoed toverde voor As you like it is typisch voor een tragikomedie: “gekenmerkt door het optreden van zowel hoog- als laaggeplaatste personen (…), door de afwisseling van ernstige en komische scènes en dientengevolge van verheven en ‘gewoon’ taalgebruik.” Meer specifiek behoort het toneelstuk tot het genre van de pastorale: “een herdersspel waarin het eenvoudige landleven wordt geïdealiseerd als tegenhanger van het verdorven hofleven.”
Al bij hun allereerste ontmoeting aan het hof van hertog Frederick schenkt Rosalinde haar halsketting aan Orlando als een soort talisman of liefdesteken. Kort daarna krijgen zij echter elk apart te horen dat zij, om andere redenen, niet meer welkom zijn aan het hof waar Frederick sinds kort de plak zwaait. Frederick had zich nog voor de aanvang van het stuk het hertogdom toegeëigend door zijn voorganger, zijn oudere broer, te verjagen. Rosalinde, zijn broers dochter, mocht echter aan het hof blijven omdat ze de hartsvriendin is van Fredericks enige kind, Celia. Maar nu wordt ze dus alsnog verbannen.
Wanneer Rosalinde na veel omzwervingen Orlando toevallig weer tegen het lijf loopt in het woud van Arden is zij – om zich als jonge vrouw te beschermen tegen mogelijke overvallers – vermomd als man. Zij heet nu Ganymedes en Orlando herkent zijn geliefde niet. De “lumineuze inval van Rosalinde” op dat moment is niet dat zij nu kans ziet Orlando “onder haar leiding de kunst te leren om een afwezige geliefde (…) het hof te maken” zoals René Girard schrijft (Het schouwspel van de afgunst, blz. 141-142). Haar inval is dat ze belooft de verliefde Orlando af te leren van Rosalinde te houden. Zij zal hem proberen te genezen van zijn ‘liefdesziekte’.
3de bedrijf, 2de toneel
Rosalind. But are you so much in love as your rhymes speak?
Orlando. Neither rhyme nor reason can express how much.
Rosalind. Love is merely a madness; and, I tell you, deserves as well a dark house and a whip as madmen do; and the reason why they are not so punish’d and cured is that the lunacy is so ordinary that the whippers are in love too. Yet I profess curing it by counsel.
Copyright tekstfragmenten: opensourceshakespeare.org.
(Rosalinde: Maar ben je echt zo verliefd als in je gedichten staat?
Orlando: Poëzie noch verstand kunnen uitdrukken hoe verliefd ik ben.
Rosalinde: Liefde is slechts waanzin, zeg ik je. En geliefden verdienen het gekkenhuis, net als krankzinnigen. De enige reden waarom ze niet de straf en genezing van het gekkenhuis krijgen, is dat deze vorm van krankzinnigheid zo gewoon is dat alle dokters het ook hebben. Maar ik beweer dat het kan worden genezen met begeleiding.)
Een (uitstekende) moderne enscenering – een zestal minuten:
Om de Engelse ondertiteling in de videofragmenten aan te zetten
of de (automatische) vertaling in het Nederlands: YouTube-ondertitels.
Orlando verzekert Ganymedes dat hij daar niet in zal slagen, want hij is echt ongelooflijk verliefd op Rosalinde. In zekere zin gaat Rosalinde dus een gevaarlijke weddenschap aan: als zij erin slaagt hem te genezen is hij niet langer op haar verliefd. Maar zij spreekt wel met hem af elkaar nu dagelijks te zien. Het enige gespreksonderwerp zal de liefde van Orlando voor Rosalinde zijn, voor haar dus.
Een slimme komische zet van Shakespeare voor zijn toneelstuk, natuurlijk: al die gesprekken over liefde, over al of niet verliefd zijn en hoe de andere hiervan te overtuigen. En dan te bedenken dat de acteur die Rosalinde speelde toen in 1599 een mannelijke toneelspeler was die nu dus ‘verkleed als man’ een spel speelt met ‘haar’ toekomstige mannelijke partner!
Maar is het ook geloofwaardig? Wat is er aan de hand? Welk spel speelt Rosalinde hier? Het spel van een zelfzekere verliefde vrouw? Of van de onzekere verliefde vrouw? Zij kan toch niet anders dan zeker zijn dat Orlando ontzettend veel van haar houdt? Iedereen weet dat immers op dat moment – hij hangt overal in het woud liefdesgedichten voor haar op. Zij leest er zelfs eentje hardop voor. Maar is dat wel echte liefde? Zij wil misschien zeker zijn dat hij van haar houdt, echt van haar, alleen van haar. Zij wil niet zomaar het toevallig, nieuwste, zoveelste liefje van hem zijn. Op die manier wil Rosalinde misschien wel dat Orlando haar lief heeft zoals zij dat wil. Of speelt er nog iets anders? Als zij zich nu bekend maakt, dan zou die liefde misschien wel eens vlug kunnen afkoelen. Rosalinde heeft zich verkleed als man en misschien voelt zij zich nu lelijker en minder verleidelijk? Of misschien is het toch fundamenteler? Is zij echt onzeker van zichzelf? Denkt zij dat zij door de mand zal vallen? Dat eenmaal hij haar zal leren kennen, zijn liefde voor haar zal wegsmelten als sneeuw voor de zon?
René Girard ziet nog een andere mogelijkheid (Het schouwspel van de afgunst, pagina 142):
“Indien Rosalinde zich onder haar eigen naam het hof liet maken, zou haar te grote beschikbaarheid vrij gauw het metafysische kapitaal verkwisten dat ze tijdens de scheidingsfase heeft vergaard.
In haar vermomming als man kan Rosalinde van de aanwezigheid van haar geliefde profiteren zonder het voordeel van haar afwezigheid prijs te geven. Zij maakt zich toegankelijk, maar zonder de vruchten van haar ontoegankelijkheid te verliezen. Ze profiteert van haar geliefde: ze maakt hem voor haar aanwezig zonder de prijs van haar eigen aanwezigheid te betalen. Ze investeert heel haar mimetisch kapitaal en toch blijft haar bankrekening intact. Bedrog over heel de lijn.”
Erg moeilijk geformuleerd misschien, maar waarschijnlijk goed samengevat door de raad van mijn schoonmoeder aan mijn vrouw: ‘Je moet een geïnteresseerde partij een beetje laten hangen.’ Als je je te beschikbaar opstelt dan verliest de andere vlug zijn interesse. Dan lijk je niet begerenswaardig genoeg. Alsof de andere geen competitie hoeft te vrezen van rivalen. Toch is het best vreemd dat Girard het op deze wijze formuleert, want haar liefde voor Orlando noch zijn liefde voor haar zijn mimetisch van aard, schreef hij in het begin van zijn bespreking. Inderdaad, Celia, de geliefde nicht van Rosalinde, ontpopt zich niet als haar rivale. Zij begeert Orlando niet, zelfs niet nadat Rosalinde haar bekende een crush voor Orlando te voelen en zij hem direct daarna haar halsketting schonk – niet alleen in toneelstukken moeten uiterlijke symbolen innerlijke gevoelens bekrachtigen. We kunnen wel vermoeden dat er rivaliteit kan, moet of zou moeten ontstaan. Rosalinde dringt zelfs aan bij Celia – zoals René Girard ook opmerkt: “Laat me daarom van hem houden, en hou jij van hem omdat ik van hem houd!”
Maar Rosalinde wil natuurlijk niet dat Celia van Orlando houdt zoals zij van hem. Vermakelijke dramatische ironie van Shakespeare, dus, waarin Girard de mimetische double bind ontwaart:
“Iedere begeerte die zich zoals deze van Rosalinde manifesteert, zendt in de richting van de gesprekspartner twee tegengestelde boodschappen uit: hou van hem omdat ik van hem houd, en hou niet van hem omdat ik van hem houd.” (Het schouwspel van de afgunst, blz. 135). Wie een object begeert, wil dat een andere datzelfde object begeert en zo de waarde van het begeerde bevestigt. Maar tegelijkertijd wil je dat niemand het door jou begeerde object kaapt.
Ook Orlando imiteert niet de liefde van een minnaar die Rosalinde begeert. Of toch? Dat is eigenlijk wel wat hertog Frederick, de vader van Celia, denkt. Rosalindes populariteit is de reden waarom hij Rosalinde kort na het gevecht verbant uit zijn paleis. Hij zegt dat ook met die woorden aan haar en aan zijn dochter, zonder evenwel expliciet te verwijzen naar een mogelijke rivaal in de liefde. Rosalinde is een gevaar voor de uitstraling en de naam van zijn dochter (en daarom ook voor zijn macht):
1ste bedrijf, 3de toneel
Frederick. She is too subtle for thee; and her smoothness,
Her very silence and her patience,
Speak to the people, and they pity her.
Thou art a fool. She robs thee of thy name;
And thou wilt show more bright and seem more virtuous
When she is gone. Then open not thy lips.
Firm and irrevocable is my doom
Which I have pass’d upon her; she is banish’d.
(Ze is te subtiel voor je. Haar gladheid, haar stilte en haar geduld spreken de mensen aan, die medelijden hebben met haar lijden. Je bent een dwaas. Ze berooft je van je naam, en je zult helderder en deugdzamer lijken als ze weg is. Dus doe je mond niet open. Het oordeel dat ik over haar heb geveld is vast en onveranderlijk. Ze is verbannen.)
Een klassieke enscenering (5 minuten):
Fredericks woorden hebben echter een averechts effect: Celia beslist impulsief samen met haar nicht het (verdorven) hof van haar vader te verlaten. Zij bepaalt ook hun bestemming: het woud van Arden, om er op zoek te gaan naar haar oom, de vader van Rosalinde, de vorige hertog. Celia komt ook met het plannetje van de vermomming aanzetten als Rosalinde bang is en hun eer veilig wil stellen: Beauty provoketh thieves sooner than gold (schoonheid provoceert dieven meer dan goud). Celia stelt voor om zich te vermommen als arme, oude vrouw. Een goed plan vindt Rosalinde, maar zij vindt het veiliger – omdat ze groter, lees mooier is – dat zij zichzelf verkleedt als man.
Wat de casting betreft van Rosalinde en Celia: de twee nichtjes, de twee hartsvriendinnen zijn beter geen twee even mooie jonge vrouwen. Dat klinkt ongetwijfeld vrouwonvriendelijk, maar laten we zeggen dat dit ingegeven is door wat Shakepeares toneelstuk insinueert en wat je wel eens ziet in het werkelijke leven: een knappe jonge vrouw die optrekt met een veel minder aantrekkelijke vriendin. Een vriendin die qua uiterlijk in elk geval geen liefdesrivale van haar kan worden. Vandaar dus dat Celia niet jaloers kan zijn op de (nieuwe) verovering van haar nicht. Vandaar dat Rosalinde zonder gevaar kan zeggen: hou van hem omdat ik van hem houd.
Het wordt moeilijker voor de toeschouwer om de amoureuze ontwikkelingen op het toneel te geloven als er weinig of geen verschil is tussen de twee vrouwen, als ze elkaars (tweelings)zusjes zouden kunnen zijn. Toch is dat wat meestal gebeurt op de planken vandaag. In het toneelstuk zijn er echter ook andere in het oog springende verschillen tussen de meisjes die kunnen verklaren waarom ze niet echt elkaars rivalen kunnen worden. Wanneer Rosalinde voor het eerst op het toneel komt, wordt ze getroost door Celia omdat Rosalindes vader – de vorige hertog – werd verbannen door Celia’s vader, zijn jongere broer. Celia vraagt haar nicht om vrolijker te zijn. Het eerste wat Rosalinde te binnen schiet wanneer Celia aandringt en haar smeekt om zich nu eindelijk eens te ontspannen is … verliefd worden. Maar echt verliefd worden, blijkt op dat moment niet op Celia’s verlanglijstje te staan. Waarom zou ze dan nu jaloers worden?
1ste bedrijf, 2de toneel
Celia. (…) therefore, my sweet Rose, my dear Rose, be merry.
Rosalind. From henceforth I will, coz, and devise sports.
Let me see; what think you of falling in love?
Celia. Marry, I prithee, do, to make sport withal; but love no man in good earnest, nor no further in sport neither than with safety of a pure blush thou mayst in honour come off again.
(Celia: daarom, mijn lieve Rosa, wees vrolijk.
Rosalinde: Van nu af aan zal ik dat ook zijn, nicht, en spelletjes bedenken.
Even kijken, wat denk je van verliefd worden?
Celia: Oh ja, graag, dan kunnen we er een spelletje van maken. Maar word niet serieus verliefd op een man, of ga niet te ver in het spel. Anders kom je er niet gemakkelijk onderuit met je eer intact.)
Het verschil tussen de meisjes is ook voelbaar in de manier waarop Rosalinde reageert op haar verbanning door de vader van Celia. Zij is niet bang en rad van tong – ze kan de argumenten van de hertog met scherpe woorden weerleggen. Redenen genoeg dus voor Celia om op te kijken naar haar nicht en hartsvriendin. Schitterend uitgebeeld in deze moderne enscenering:
Dat Celia niet jaloers wordt, kan dus niet enkel ingegeven zijn door de joods-christelijke wet: Gij zult niet begeren wat van uw naaste is, ingebakken in een bepaalde cultuur en in een bepaald tijdvak – en/of een cliché in het genre van de pastorale zoals René Girard schrijft. Oprechte vrienden/vriendinnen gunnen elkaar misschien wel dat ze verliefd worden – zoals René Girard trouwens zelf zei in een interview. Wat eigenlijk ook bevestigd wordt door wat hij betoogt in De romantische leugen en de romaneske waarheid (2022, origineel 1961): wanneer de afstand tussen model en subject voldoende groot is, worden zij niet elkaars rivalen. Het criterium om de afstand te bepalen is niet alleen tijd-ruimtelijk: je leeft in een andere tijd of op een andere plaats dan je grote voorbeeld. Het kan ook psychisch of emotioneel van aard zijn. Als er al sprake is van imitatiedrang bij Celia dan zal dit niet leiden tot een conflict. In die zin is het niet zonder betekenis dat op het einde van het toneelstuk Celia trouwt met … de broer van de minnaar van haar teerbeminde nicht, the next best thing, dus.
As you like it is geen tragedie van Shakespeare waarin zelfs een vermeende rivaliteit in de liefde kan leiden tot doodslag – zoals in Othello. Shakespeare schreef een pastorale met een sterke, komische liefdesgeschiedenis die psychologisch of moet ik schrijven mimetisch helemaal juist aanvoelt. Maar je ontdekt nog zoveel meer over de nabootsende begeerte in As you like it in René Girards studie: Shakespeare. Het schouwspel van de afgunst [1]. Het toneelstuk krijgt er een speciale, eigen plaats in Girards eigenzinnige visie op Shakespeares complete oeuvre. Want, zoals Benjamin Biebuyck schreef: “Girard laat er geen twijfel over bestaan: het genie van Shakespeare bestaat er niet alleen in de wortels van het mimetisme te hebben doorzien, maar ook en vooral de uiterst gevarieerde verschijningsvormen van het mimetisme ten tonele te voeren.” [2]
@ Joost Dancet
met dank aan Marianne, Danny Van De Velde, Berry Vorstenbosch, Michael Elias en Joachim Duyndam voor hun kritische bedenkingen
Voetnoten
[1]
R. Girard, A Theater of Envy: William Shakespeare, 1991
Nederlandse vertaling: Shakespeare. Het schouwspel van de afgunst, 1995
In het boek krijgt het toneelstuk twee hoofdstukken: IX – En hou jij van hem omdat ik van hem houd! (pp. 133 – 142) en X – Niet haar spiegel vleit haar, maar jijzelf (pp. 143 – 149)
[2]
Biebuyck, B., (1996) “Hermeneutiek van de openbaring. René Girards “Shakespeare – Het schouwspel van de afgunst””, Documenta 14(4), 229-251. doi: https://doi.org/10.21825/doc.v14i4.10958